www.terzakis.gr

Συνέντευξη του Ζάχου Τερζάκη στον Δρ. Stefan Zakrzewski
για το κρατικό τετραμηνιαίο περιοδικό "Treffpunkt" (1/2002) της Rheinland-Pfalz

"Δεν γνωρίσαμε τον Μότσαρτ"

Ο τενόρος Ζάχος Τερζάκης,
υπεύθυνος σκηνοθεσίας του Θεάτρου του Κόμπλεντς,
μιλά για την Ελληνική μουσική, τη σχέση του με την Τουρκία
και τη ζωή στη Γερμανία.

Κύριε Τερζάκη, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία: ο δυτικός θα ήταν ανύπαρκτος χωρίς τις Ελληνικές του ρίζες. Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, ποιητές, οι ελληνικοί μυθολογία σημάδεψαν για αιώνες την ευρωπαϊκή επιστήμη του πνεύματος και της φυσικής, φιλοσοφικές Σχολές της αρχαίας Ελλάδας υπήρξαν οι μοναδικοί θεμελιωτές της σύγχρονης επιστημονικής Σκέψης. Εν τούτοις γνωρίζουμε πολύ λίγα για την Ελληνική Mουσική, αν εξαιρέσουμε τη Μαρία Κάλλας, ίσως τον Μίκη Θεοδωράκη, το συρτάκι ή ακόμη μερικά γνωστά ονόματα τραγουδιστών του ελαφρού τραγουδιού.

          8 Για να ασχοληθούμε με το θέμα «Ελληνική Mουσική» πρέπει να πάμε πάρα πολύ πίσω και να ανατρέξουμε στην Προϊστορία-Μυθολογία μας. Η αρχαία έννοια «Ελληνική Mουσική» δεν αντιστοιχεί στη σύγχρονη δυτική αντίληψη περί μουσικής. Στην αρχαιότητα δεν συνιστούσε μόνο την τέχνη των τόνων, αλλά σχεδόν όλα τα είδη των τεχνών, που συμπεριλαμβάνει την παράσταση και το χορό. Η «Μουσική» αγκάλιαζε ολόκληρο τον άνθρωπο στην ηθική του εξέλιξη. Πολύ αργότερα αρχίζει να εξισώνεται ο όρος «μουσική» με την σύγχρονη έννοια «της τέχνης των τόνων».
          Οι Μητέρες της Ελληνικής Μουσικής είναι οι Μούσες. Κατοικούσαν στο όρος Ελικών, ένα συνηθισμένο βουνό, χωρίς ιδιαιτερότητες. Ενδιαφέρον όμως έχει το ίδιο το όνομα «Ελικών». Η λέξη προέρχεται από τη ρίζα «έλιξ», που σημαίνει κάτι που αναπτύσσεται σε «μορφή σπιράλ». Οι Μούσες, λοιπόν, μέσω μιας «έλικος», ενός σπιράλ ή θα μπορούσαμε ακόμη να πούμε μιας κυκλικής σκάλας, μας οδηγούν προς τα πάνω. Και αυτή είναι η παραστατική εικόνα της κυρίως εξέλιξης του ανθρώπου. Είναι μία διεργασία, αλλά συγχρόνως και μία τελετουργία, μάλιστα θα λέγαμε μία θρησκεία, βαθιά εσωτερική. Με τον τρόπο αυτό ο άνθρωπος παραδίδεται από τη μία Μούσα στην άλλη και αρχίζει να μυείται στον εσωτερικό κόσμο της συνειδητότητας, εξελισσόμενος σκαλί-σκαλί μέσω της τέχνης και της επιστήμης.
          Στο θέμα αυτό έχουν γραφτεί πάρα πολλά, που θα μπορούσαν να γεμίσουν ολόκληρες βιβλιοθήκες. Ως εκ τούτου είναι αδύνατον μέσα στα περιορισμένα πλαίσια μιας συνέντευξης, να αναλύσουμε διεξοδικά, όπως θα έπρεπε, το θέμα της ιστορίας της Ελληνικής Μουσικής και την επίδρασή της στην εξέλιξη της ευρωπαϊκής.

Αυτή η εποχή των θεμελιακών επιδράσεων δεν μπόρεσε πλέον να επαναληφθεί. Παρέμεινε η Ελληνική Μουσική στη σκιά άλλων ευρωπαϊκών εξελίξεων;

          8 Κατά μέγα μέρος, ναι. Όπως είναι γνωστό υπήρξε στην Ευρώπη αρχικά μία εποχή επαναβίωσης της αρχαίας τραγωδίας, κυρίως σ` αυτό που λέμε όπερα. Τα μέσα όμως αυτής της μουσικής παρέμειναν δυστυχώς πολύ φτωχά, σε σύγκριση με τα αρχαία αρχέτυπα. Για παράδειγμα, έχουμε σήμερα μόνο δύο βασικές τονικές κλίμακες, την μείζονα και την ελάσσονα, αν εξαιρέσουμε τις παρεκκλίσεις σε "τρελές" κλίμακες. Κι αυτό ήταν. Απεναντίας στην αρχαία Mουσική υπήρχε μία πληθώρα τονικών τάξεων, που πλούτιζαν αφάνταστα τα μουσικά έργα. Δυστυχώς, η ακριβής τονική και ηχητική τους απόδοση παραμένει σήμερα σχεδόν άγνωστη. Μόνο απομεινάρια μπορούμε σήμερα ακόμη να βρούμε στην ελληνική λαϊκή-δημοτική μουσική, καθώς επίσης και σε ήχους της τουρκικής, περσικής ή αραβικής μουσικής. Την προέλευσή τους όμως πρέπει οπωσδήποτε να αναζητήσουμε στο χώρο της Μεσογείου. Σημειωτέον ότι η μουσική αυτή, λόγω υποδιαιρέσεων διαστημάτων μικροτέρων του ημιτόνιου, δεν είναι δυνατόν να αποδοθεί με όργανα της οικογένειας των πληκτροειδών. Το διαπίστωνα συχνά ο ίδιος, όταν μετά από παραμονή μου στη Κρήτη, προσπαθούσα επιστρέφοντας να παίξω στο πιάνο μελωδίες που είχα ακούσει εκεί. Μου έλειπαν απλά τα ενδιάμεσα πλήκτρα.
          Υπήρξε στην Ελλάδα του 19ου αιώνα μια καλή εποχή για την όπερα, με επαναβίωση αρχαίων θεμάτων, αλλά οι επιδράσεις των μουσικών περιεχομένων ήταν ιταλικής προέλευσης. Στη σύγχρονη Ελληνική μουσική είναι δυστυχώς πολύ έντονη η 400-χρονη κατοχή των Οθωμανών. Έτσι χάσαμε τις πιο σημαντικές εξελίξεις της ευρωπαϊκής μουσικής και των δημιουργών τους Μότσαρτ ή Μπετόβεν.
          Σημειωτέον ότι κατά τη διάρκεια των απελευθερωτικών μας αγώνων, υπήρξαν μερικοί σπουδαίοι έλληνες συνθέτες, που έφυγαν στο εξωτερικό και συνέθεσαν αξιόλογα έργα, κυρίως τραγούδια. Δυστυχώς δεν υπέγραψαν τις συνθέσεις τους, γιατί έγραφαν κατά παραγγελία και για λογαριασμό πλούσιων φιλελλήνων ευρωπαίων ευγενών, οι οποίοι με τη σειρά τους διέθεταν τα αναγκαία χρηματικά ποσά για την επανάσταση.
          Ένας έξοχος συνθέτης της εποχής εκείνης ήταν μεταξύ των άλλων και ο έλληνας Κωνσταντίνος Αγαθόφρων Νικολόπουλος από τη Σμύρνη, που έζησε και πέθανε στο Παρίσι. Το αξιοσημείωτο έργο του, που περιλαμβάνει χορωδιακή μουσική, καντάτες και πολλά έντεχνα τραγούδια παραμένει δυστυχώς μέχρι σήμερα άγνωστο. Ή ακόμα ο Σπύρος Σαμάρας, ο πρώτος "βερίστας" στο χώρο της όπερας. Η γνωστή άρια "ridi pagliacco" («γέλα παλιάτσο») από την ομώνυμη όπερα του Λεονκαβάλλο είναι μία «δανισμένη» μελωδία από την εισαγωγή της όπερας «Μετζέ» του Σπύρου Σαμάρα.

Πώς είναι σήμερα το σκηνικό της κλασσικής μουσικής στην Ελλάδα;

          8 Θα έλεγα όχι και τόσο θεαματικό. Βρισκόμαστε γενικά στη ροή της ευρωπαϊκής μουσικής εξέλιξης με όλα τα συμπαρελκόμενα. Σε μερικά είμαστε λίγο πίσω, σε πολλά υπάρχει μια μίμηση. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα πειράματα που πραγματοποιεί ο Θεοδωράκης, όπως π.χ. η «Μήδεια», την οποία σκηνοθέτησα στη Γερμανία, καθώς επίσης η «Ηλέκτρα» και η «Αντιγόνη». Τον Απρίλιο ετοιμάζουμε τη «Λυσιστράτη». Τα αποκαλώ ενδιαφέροντα πειράματα, για το λόγο ότι τα έργα αυτά δεν ανταποκρίνονται στη γνωστή και παραδοσιακή δομή της όπερας. Πολλοί φανατικοί του παραδοσιακού είδους αντιμετωπίζουν τα έργα αυτά με κριτική σκέψη και αποφαίνονται ότι δεν είναι έργα οπερατικά.
          Ένα άλλο ενδιαφέρον πείραμα προέρχεται από τον Γιάννη Μαρκόπουλο. Μελοποίησε μερικά αρχαία ορφικά κείμενα (ορφικούς ύμνους) και έφτιαξε την «Λειτουργία του Ορφέα», η οποία παρουσιάστηκε με μεγάλη επιτυχία στην Ευρώπη, μεταξύ των άλλων στη Βιέννη, το Παρίσι, τις Βρυξέλλες κλπ. Το μήνυμα του έργου αυτού είναι μία οικολογική σκέψη, που έχει τη ρίζα της στα πανάρχαια χρόνια, που αντιλαμβάνεται τη ζωή σε μια στενή εξάρτηση και ισορροπία με ένα υγιές φυσικό περιβάλλον.

Στη Γερμανία ζούνε πάνω από 360.000 Ελληνίδες και Έλληνες, στη Ρηνανία γύρω στους 8000 και ένα μεγάλο μέρος ήδη είναι τρίτης γενεάς. Στη πλειονότητά τους ήρθαν εδώ σαν απόδημοι εργάτες.. Αλλά και εσείς ζείτε - με μικρά διαλείμματα - πάνω από 20 χρόνια στη Γερμανία. Τι συμμερίζεστε με τους συμπατριώτες σας; Θεωρείτε και εσείς τον εαυτό σας έναν απόδημο;

          8 Νομίζω, πως η ερώτηση αυτή έχει για μένα μάλλον θεωρητικό χαρακτήρα. Βλέπετε, ζούμε σήμερα σ΄ έναν κόσμο, που όλο και περισσότερο γίνεται μια γειτονιά. Ασφαλώς υπάρχουν διαφορές γλώσσας και κουλτούρας, ακόμη και μέσα στη ίδια τη Γερμανία, που ειδικά οι διαφορές αυτές εμφανίστηκαν μετά την ενοποίηση. Ακόμη και μεταξύ βόρειας και νότιας Γερμανίας υπάρχουν ισχυρότερες αντιθέσεις απ΄ ότι μεταξύ δυτικής και ανατολικής. Το διαπιστώνω συχνά ο ίδιος, όταν βρίσκομαι στα ταξίδια μου, που δεν είναι και λίγα.. Είναι γνωστό, πως οι Βαυαροί χαρακτηρίζουν σαν αλλοδαπούς, όσους ζουν βορείως του Δούναβη.

Αισθάνεστε λοιπόν ήδη και εσείς Βαυαρός;

          8 Καλά.., ζω μεν στη Φραγκονία (περιοχή Νυρεμβέργης), μόνο που Φράγκος δεν γίνεται κανείς, πρέπει να είναι γεννημένος. Αλλά είναι αστείο να ακούω τα τέσσερα παιδιά μου να μιλούν τη τοπική διάλεκτο.
          Αλλά ας γυρίσουμε στους Έλληνες. Πιστεύω πως είμαστε πολύ προσαρμοστικοί. Η αιτία είναι λιγότερο γονιδιακής φύσεως και περισσότερο λόγω της ιστορίας μας και της συνολικής πολιτισμικής μας εξέλιξης. Η διάθεση επαφής, η έλλειψη φόβου προσέγγισης,, η χαρά της επικοινωνίας, όλα αυτά είναι στοιχεία που μας βοηθούν, ακόμη και στη ξενιτιά, να μην είμαστε απομονωμένοι, παρ΄ όλα τα εμπόδια γλώσσας, κουλτούρας και θρησκείας. Εξ άλλου δεν είναι τυχαίος στην μυθολογία-προϊστορία μας ο «Ξένιος Δίας», ο θεός της φιλοξενίας.

Αυτός είναι ο λόγος που βοηθά του Έλληνες να εντάσσονται καλύτερα;

          8 Νομίζω, στο θέμα της ένταξης θα πρέπει, παρακαλώ, ο καθένας να απαντήσει για το εαυτό του. Γιατί είναι ένα πρόβλημα, που έχει τις ρίζες του στην προέλευση του καθενός, στην ιστορία του, στην υποδομή της κουλτούρας του, στη θρησκεία του, ακόμα και στη κοινωνική του κατάσταση. Έτσι δεν μπορεί κανείς, λόγου χάριν, να πιέσει έναν φανατικά πιστό μουσουλμάνο να προσαρμοστεί άνευ όρων στις συνθήκες της χώρας που τον φιλοξενεί. Και θα έχει γι αυτό τα πειστικά του επιχειρήματα. Θα μπορούσε, ας πούμε να μας απαντήσει: «Γιατί θα πρέπει τα παιδιά μου να γίνουν σαν τα γερμανάκια; Εμείς έχουμε άλλες αξίες.» Κι αυτό θα πρέπει κανείς να το σεβαστεί.

Και πώς αισθάνεστε στη Γερμανία;

          8 Καλά. Αν και η περίπτωσή μου είναι ίσως κάπως άτυπη. Δεν αισθάνομαι σαν απόδημος. Κι αυτό γιατί σήμερα - και δεν είναι μόνο δική μου άποψη - έχουμε να αντιμετωπίσουμε λιγότερο το πρόβλημα αποδημίας και επαναπατρισμού. Περισσότερο πηγαινοερχόμαστε. Κι αυτό το πήγαινε-έλα μεταξύ χώρας καταγωγής και χώρας προορισμού κάνει την έννοια «πατρίδα» να φαίνεται πολυδιάστατη και η χρήση των μέσων μαζικής ενημέρωσης ενισχύει αυτό το φαινόμενο ακόμα περισσότερο.
          Στη Γερμανία αισθάνομαι καλά. Έχω μάθει τη γλώσσα, εδώ ζει η οικογένειά μου. Βλέπω τη Γερμανία με καθαρά ματογυάλια, με όλα τα υπέρ και τα κατά. Αυτό που δεν με ικανοποιεί είναι η κατάσταση της εκπαίδευσης στα σχολεία. Το σχολείο θα μπορούσε να είναι πιο σοβαρό και με μεγαλύτερη συνέπεια. Μπορώ να το διαπιστώσω στα παιδιά μου και να τα συγκρίνω με τα παιδιά στην Ελλάδα. Αυτό που κατ΄ επέκταση με ανησυχεί - σημειωτέον όχι μόνο εδώ στη Γερμανία, αλλά και σε άλλες χώρες και στη Ελλάδα επίσης - είναι η όλο και περισσότερο αυξανόμενη πόλωση στην εκπαίδευση. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι βγαίνουν αμόρφωτοι, ειδικά όσον αφορά τη γενική μόρφωση. Από τη άλλη πλευρά βέβαια, υπάρχουν κι εκείνοι, που προσπαθούν να μεταφέρουν το απολλώνιο φως.
          Το χάσμα μεταξύ των δύο αυτών ομάδων όλο και μεγαλώνει, ενώ συγχρόνως ο πληθυσμός της πρώτης αυξάνεται. Το έργο το δικό μου και των συναδέλφων μου είναι ένα είδος «αποστολής» στο θέμα αυτό της γενικής μόρφωσης. Η τέχνη είναι το αλάτι, φυσικά δεν μπορεί κανείς να φαει μόνο αλάτι, αλλά χωρίς αλάτι το φαί δεν έχει νοστιμιά...
          Αλλά ακόμη στο ότι «αισθάνομαι καλά»: Στη δική μου ειδική περίπτωση είναι η μουσική, που με κάνει επί πλέον να αισθάνομαι παντού σαν στο σπίτι μου.

Ακόμη και στη Τουρκία;

          8 Στη Τουρκία ακόμη περισσότερο. Θεωρώ τους Τούρκους σχεδόν σαν αδέρφια μου. Και αισθάνομαι από πλευράς κουλτούρας πιο κοντά στους Τούρκους απ΄ ότι στους Γερμανούς. Θα έπρεπε επί τέλους να δούμε τις σχέσεις μεταξύ Τούρκων και Ελλήνων απαλλαγμένες από εχθρότητες και αντιθέσεις. Ειδικά εδώ στη Γερμανία είναι ιδιαίτερα σημαντική η συμβίωση των δύο αυτών εθνικών μειονοτήτων. Γιατί εδώ ακριβώς, μακριά από τη πατρίδα τους, μπορούν μαζί να κάνουν πολλά.
          Εγώ ο ίδιος γνωρίστηκα πριν μερικά χρόνια στο Κάσσελ με έναν Τούρκο βαρύτονο, που μας συνδέει μέχρι σήμερα μια βαθιά και σταθερή φιλία. Όταν γνωριστήκαμε είχε ξεσπάσει μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδας ένα θερμό επεισόδιο, για κάποια ακατοίκητη βραχονησίδα στο Αιγαίο. Μετά τις διακοπές του καλοκαιριού συναντώ στο κυλικείο του θεάτρου τον φίλο μου. Τον φώναζα «καρντάς», που στα τουρκικά σημαίνει «αδερφέ». Ορμήσαμε ο ένας πάνω στον άλλο με ανοιχτά τα χέρια και όλοι νόμιζαν «ο Έλληνας και ο Τούρκος θα πλακωθούν στο ξύλο» για τη βραχονησίδα. Εμείς όμως το μόνο που θέλαμε ήταν να χαιρετίσουμε ο ένας τον άλλο με ένα εγκάρδιο αγκάλιασμα.
          Μετά του είπα: «Καρντάς, δε πάμε μαζί σ΄ αυτή τη βραχονησίδα να οργανώσουμε ένα μουσικό φεστιβάλ..» Δυστυχώς, για άλλους λόγους δεν το κατορθώσαμε, αλλά ο καρντάς λίγο έλειψε να βάλει τα κλάματα, όπως παραλίγο κι εγώ. Χαίρομαι, γιατί αυτός ο άνθρωπος είναι σήμερα Διευθυντής της Όπερας στη Κωνσταντινούπολη.

Κύριε Τερζάκη, πρόσφατα αναλάβατε τη θέση του υπεύθυνου σκηνοθεσίας όπερας (Oberspielleiter) στο Κόμπλεντς. Η καλλιτεχνική σας όμως δραστηριότητα στη Γερμανία, αλλά και στο Κόμπλεντς, δεν άρχισε από χθες. Θυμάμαι εδώ ιδιαίτερα τη σκηνοθεσία σας, στη πρώτη γερμανική παρουσίαση της «Μήδειας» του Θεοδωράκη στο Μάϊνιγκεν, αλλά και την ερμηνεία σας στο ρόλο του Καβαραντόσι στη «Τόσκα» του Πουτσίνι, πέρσι στο Φεστιβάλ Κόμπλεντς στον παλιό Πύργο. Ποια είναι τα σχέδιά σας για το μέλλον;

          8 Στη ζωή μου κατόρθωσα να φτάσω ορισμένους στόχους, έχω παρουσιαστεί σε πάρα πολλά θέατρα, το ρεπερτόριό μου περιλαμβάνει 70 όπερες, που τραγουδώ σε έξι διαφορετικές γλώσσες. Το τραγούδι είναι κάτι ωραίο και ενδιαφέρον, αλλά πέρα από αυτό στο τραγούδι ή απλούστερα, σε έναν τόνο βρίσκεται κρυμμένη η φιλοσοφία της ζωής: Γεννιέται κανείς, ζει και πεθαίνει, όπως ακριβώς ένα τραγούδι ή ένας τόνος. Μετά υπάρχει μόνο η ανάμνηση του τόνου, του τραγουδιού, η ανάμνηση κάποιου που έζησε. Αναφερθήκατε στο παράδειγμα «Τόσκα». Η παραγωγή της «Τόσκα» του Κόμπλεντς ήταν ωραία, αλλά δεν υπάρχει πια. Ζει μόνο στη θύμηση κάποιου, που θα πει «ήταν μια ωραία παράσταση, μια καλή παραγωγή» κι αυτό ήταν.
          Όχι, θα ήθελα τα δημιουργικά χρόνια που μου απομένουν, να κάνω κάτι, που θα είναι παραπάνω από ανάμνηση. Ονειρεύομαι μια επιστροφή μου στα νησιά του Αιγαίου. Λιγότερο με τη γεωγραφική έννοια του όρου και περισσότερο με την καλλιτεχνική και πολιτισμική. Θα ήθελα να επαναβιώσει και να αναζωπυρωθεί το πνεύμα της κατανόησης και της φιλίας μεταξύ των ανθρώπων. Για το σκοπό αυτό θα μπορούσε να είναι και η όπερα χρήσιμη και η αρχαία κληρονομιά, αλλά το τι θα διαδραματιστεί είναι δευτερεύον σ΄ αυτή τη περίπτωση. Το σημαντικότερο είναι ότι άνθρωποι με διαφορετικές απόψεις, διαφορετική προέλευση, θρησκεία, ή κουλτούρα θα κάνουν κάτι μαζί. Και η δημιουργική αυτή εργασία θα πρέπει να εγκατασταθεί σ΄ εκείνο ακριβώς το χώρο, που έχει τη προέλευσή του ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός. Κι αυτός είναι ο χώρος του Αιγαίου πολιτισμού, από την ηπειρωτική Ελλάδα μέχρι την Μικρά Ασία και την Αίγυπτο.

Ο συμπατριώτης σας Ιάννης Ξενάκης έγινε παγκόσμια γνωστός σαν συνθέτης, αλλά εξ ίσου επιτυχημένος και σε ένα άλλο επάγγελμα. Η ασχολία του με την αρχιτεκτονική ήταν για τον Ξενάκη μια σημαντική επέκταση, μια έμπνευση στη συνθετική του δημιουργία. Μπορείτε από τη σκοπιά σας να το βεβαιώσετε; Γιατί και εσείς είχατε αρχικά ένα άλλο επάγγελμα.

          8 Ήμουν και είμαι ένα ανήσυχο πνεύμα. Αρχικά μεν σπούδασα Γεωλογία, συγχρόνως όμως ασχολήθηκα με Θεολογία, γιατί ήθελα κάποτε να γίνω και ιεραπόστολος. Μόλις τελείωσα τη Γεωλογία άρχισα να σπουδάζω ιατρική, αν και ήδη είχα το πρώτο μου συμβόλαιο σαν τραγουδιστής όπερας. Σε όλα αυτά ήρθαν να προστεθούν τα μεγάλα μου χόμπι, Φιλοσοφία και Σπηλαιολογία. Βλέπετε, όλα αυτά μεταξύ τους είναι ασυμβίβαστα. Καμιά φορά κάθομαι και λεω στον εαυτό μου: «Και λοιπόν, τι κατάλαβες;»

Δηλαδή, χαιρετίσματα από τον Φάουστ;

          8 Ναι, ίσως. Θα μπορούσα να σπουδάσω αποκλειστικά και μόνο Μουσική και να γίνω μαέστρος ή μόνο τραγουδιστής. Έφτασα όμως στο συμπέρασμα, πως τελικά οι πολλές μου σπουδές μου έφεραν πάρα πάρα πολλά. Μπορώ έτσι σήμερα να αντιλαμβάνομαι τον κόσμο καλύτερα, να καταλαβαίνω τους ανθρώπους και να ζω άμεσα τη Μουσική. Χάρις αυτών των πολυσχιδών ενδιαφερόντων δεν στέκομαι σήμερα σαν ένας οποιοσδήποτε μονόχνωτος εξειδικευμένος επιστήμονας, αλλά μπορώ να λεω: «Η ζωή δεν είναι μόνο Ιατρική, ούτε μόνο Γεωλογία, Μουσική ή Θεολογία ή δεν ξέρω κι εγώ τι.»
          Το νοιώθω αισθητά όταν τραγουδώ. Μου γίνεται όλο και πιο συνειδητό, πως δεν είναι μόνο η φωνή, ούτε η τεχνική του τραγουδιού, ούτε ο τρόπος της ερμηνείας, ούτε η σκηνική παρουσία που συνιστούν την Τέχνη. Όλα αυτά γίνονται σε ένα κράμα ένα είδος μυστηρίου. Κάποτε το ονόμασα «η Αλχημεία του τραγουδιού». Είναι γνωστό, πως υπάρχουν θαυμάσιες φωνές, που όμως μας αφήνουν αδιάφορους, γιατί πίσω από τη φωνή δεν υπάρχει τίποτα. Και υπάρχουν άσχημες ή και φρικτές ακόμη φωνές, που όχι μόνο μας ενθουσιάζουν αλλά στη κυριολεξία μας σηκώνουν τη τρίχα. Αυτή την επίγνωση θέλω να μεταβιβάσω, όπου και όποτε μου δίνεται η ευκαιρία.

Συνέντευξη: Dr. Stefan Zakrzewski